Chỉ dẫn địa lý (Geographical indication) là thuật ngữ pháp lý được ghi nhận chính thức tại Hiệp định TRIPS với ý nghĩa là “những chỉ dẫn về hàng hóa bắt nguồn từ lãnh thổ của một thành viên hoặc từ một khu vực hay địa phương thuộc lãnh thổ đó, có chất lượng, uy tín hoặc đặc tính nhất định chủ yếu do xuất xứ địa lý quyết định” (Điều 22.1: Bảo hộ chỉ dẫn địa lý, Hiệp định TRIPS). Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam cũng định nghĩa tương đương: chỉ dẫn địa lý “dấu hiệu dùng để chỉ sản phẩm có nguồn gốc từ khu vực, địa phương, vùng lãnh thổ hay quốc gia cụ thể” (Điều 4.22: Giải thích thuật ngữ, Luật Sở hữu trí tuệ), với các tiêu chí đặc thù về chất lượng, uy tín hoặc đặc tính riêng của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý (Các quy định về Điều kiện bảo hộ chỉ dẫn địa lý từ Điều 79 đến Điều 83 Luật Sở hữu trí tuệ).
Trước Hiệp định TRIPS, tại Thỏa ước Lisbon năm 1958, sửa đổi bổ sung năm 1979, chỉ dẫn địa lý được biết đến dưới thuật ngữ “Tên gọi xuất xứ” (Applelation of origin) và được định nghĩa là “tên gọi địa lý của quốc gia, khu vực, địa phương nơi mà hàng hóa được sản xuất và hàng hóa đó mang tính chất, chất lượng đặc thù của môi trường địa lý, bao gồm yếu tố tự nhiên và con người” (Điều 2 Thỏa ước Lisbon về đăng ký quốc tế và bảo hộ tên gọi xuất xứ năm 1958, sửa đổi bổ sung năm 1979).
Như vậy, với việc giữ nguyên hiệu lực của Thỏa ước Lisbon như một phần không tách rời của Hiệp định TRIPS, “Tên gọi xuất xứ” được coi là một dạng đặc biệt của “Chỉ dẫn địa lý”. Trong khi thuật ngữ “Tên gọi xuất xứ” chỉ đề cập đến tên gọi địa lý (Geographical name) thì thuật ngữ “Chỉ dẫn địa lý” có ý nghĩa rộng hơn, có thể là tên gọi địa lý hay các dấu hiệu khác dưới dạng hình ảnh, biểu tượng,…
Với đặc thù là nước nông nghiệp, Việt Nam đã và đang xúc tiến việc xây dựng và quản lý chỉ dẫn địa lý cho các sản phẩm nông sản đặc thù ở các địa phương thông qua các dự án thuộc Chương trình phát triển tài sản trí tuệ. Bên cạnh đó, một số địa phương cũng thực hiện các dự án xây dựng chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm nông nghiệp đặc thù từ nguồn ngân sách địa phương. Hiện tại Việt Nam có 65 chỉ dẫn địa lý được bảo hộ, trong đó có 06 chỉ dẫn địa lý nước ngoài và 59 chỉ dẫn địa lý nội địa. Việt Nam có duy nhất 1 chỉ dẫn địa lý là “Nước mắm Phú Quốc” được bảo hộ tại EU vào năm 2013.
Vừa qua, Tỉnh ủy, UBND tỉnh Bến Tre đã long trọng tổ chức công bố chỉ dẫn địa lý “BẾN TRE” cho sản phẩm Dừa uống nước xiêm xanh và Bưởi da xanh. Nâng tổng số chỉ dẫn địa lý ở Đồng bằng Sông Cửu Long được bảo hộ là 08 (cho 09 sản phẩm), gồm: “Phú Quốc” cho Nước mắm; “Hồng Dân” cho Gạo một bụi đỏ; “Hòa Lộc” cho Xoài cát; “Bảy Núi” cho Gạo Nàng Nhen thơm; “Bình Minh” cho Bưởi Năm roi; “Bạc Liêu” cho Muối ăn; “Vĩnh Kim” cho Vú sữa lò rèn; “Bến Tre” cho 02 sản phẩm Dừa uống nước xiêm xanh và Bưởi da xanh. Với những nét đặc trưng về điều kiện tự nhiên như đất đai, thổ nhưỡng, nguồn nước, hệ sinh vật của vùng đất Vĩnh Châu. Hiện tỉnh Sóc Trăng đã và đang xây dựng chỉ dẫn địa lý “Vĩnh Châu” cho hai sản phẩm đặc trưng đó là hành tím và Artemia.
Hình ảnh hoạt động
Một vài lưu ý:
- Phạm vi quyền, chủ sở hữu chỉ dẫn địa lý là Nhà nước. Nhà nước trao quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý cho tổ chức, cá nhân tiến hành việc sản xuất sản phẩm tại địa phương tương ứng và đưa sản phẩm đó ra thị trường. Nhà nước trực tiếp thực hiện quyền quản lý chỉ dẫn địa lý cho tổ chức đại diện quyền lợi của tất cả các tổ chức, cá nhân được trao quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý.
Tổ chức được trao quyền quản lý chỉ dẫn địa lý có quyền cho phép người khác sử dụng chỉ dẫn địa lý đó theo quy định của pháp luật. Các tổ chức, cá nhân được trao quyền sử dụng hoặc tổ chức được trao quyền quản lý có quyền ngăn cấm người khác sử dụng chỉ dẫn địa lý đó theo quy định pháp luật hiện hành.
- Thời hạn: Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý có hiệu lực vô thời hạn kể từ ngày cấp. Tuy nhiên, cần lưu ý văn bằng bảo hộ sẽ bị chấm dứt hiệu lực khi “Các điều kiện địa lý tạo nên danh tiếng, chất lượng, đặc tính của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý bị thay đổi làm mất danh tiếng, chất lượng, đặc tính của sản phẩm đó” (Điểm g, Khoản 1, Điều 95, Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005).
- Phạm vi lãnh thổ: Chỉ áp dụng trên lãnh thổ Việt Nam.
Thị trường hiện nay đòi hỏi sản phẩm phải có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng, nhãn hiệu hàng hóa được các cơ quan chức năng Nhà nước bảo hộ. Do đó để nâng cao giá trị và sức cạnh tranh cho các sản phẩm, việc đăng ký chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm là hết sức quan trọng.
Việc đăng ký bảo hộ sở hữu công nghiệp nói chung hay chỉ dẫn địa lý nói riêng đều có tính hai mặt. Một mặt, giúp địa phương đẩy mạnh phát triển kinh tế, các hộ sản xuất, doanh nghiệp tăng lợi nhuận nhưng nếu không quản lý chặt chẽ dẫn đến tình trạng đối tượng được bảo hộ bị lợi dụng thì lại phản tác dụng do có những sản phẩm tương tự được gắn chỉ dẫn địa lý làm mất uy tín, danh tiếng của chính các sản phẩm đã được bảo hộ.
Do vậy, sau khi được cấp giấy chứng nhận, phải bảo vệ và phát triển sản phẩm, đây là nhiệm vụ không chỉ của các cơ quan chức năng, các ban, ngành, địa phương mà còn là trách nhiệm của người dân, doanh nghiệp và các cơ sở sản xuất, hợp tác xã.